Chính phủ vừa hoàn thiện báo cáo tiếp thu, chỉnh lý và hoàn thiện Dự thảo Luật Đường sắt (sửa đổi), gửi Ủy ban Thường vụ Quốc hội. Một trong những nội dung quan trọng được cập nhật là quy định rõ tiêu chí lựa chọn nhà đầu tư trong trường hợp chỉ định thầu đối với các dự án đường sắt quan trọng quốc gia, đặc biệt là tuyến đường sắt tốc độ cao Bắc – Nam.

Theo đó, để được chỉ định làm nhà đầu tư, doanh nghiệp không chỉ cần có tiềm lực tài chính mà còn phải chứng minh được khả năng thu xếp vốn chủ sở hữu, huy động vốn vay và các nguồn vốn hợp pháp khác. Ngoài ra, nhà đầu tư phải có kinh nghiệm thực hiện các dự án tương tự, hoặc có thỏa thuận hợp tác với đối tác có kinh nghiệm quốc tế về công nghệ và thi công đường sắt tốc độ cao.

Đây được coi là bước tiến đáng kể trong việc thể chế hóa Nghị quyết 68 của Bộ Chính trị về thu hút nguồn lực xã hội hóa đầu tư hạ tầng. Việc “chốt” bộ tiêu chí minh bạch, đồng thời vẫn đảm bảo linh hoạt trong cơ chế chỉ định, tạo điều kiện cho các doanh nghiệp tư nhân đủ năng lực tham gia vào công trình được xem là “xương sống” của giao thông quốc gia.

Vingroup, THACO... đã bước đầu đáp ứng điều kiện "cần"?

Trong thời gian qua, hai doanh nghiệp tư nhân lớn là Vingroup và THACO đã chủ động đề xuất phương án đầu tư tuyến đường sắt tốc độ cao Bắc – Nam, với tổng mức đầu tư khoảng 61–64 tỷ USD, chưa bao gồm chi phí giải phóng mặt bằng. Cả hai đều khẳng định sẽ tự thu xếp 20% vốn đối ứng, tương đương khoảng 12 tỷ USD, phần còn lại đề xuất vay từ Nhà nước theo các hình thức khác nhau.

Điểm chung giữa các đề xuất là tinh thần tiên phong của doanh nghiệp nội địa trong một lĩnh vực vốn chỉ quen thuộc với đầu tư công. Trong khi Vingroup thông qua công ty thành viên VinSpeed đề xuất cơ chế “tạm ứng không lãi suất” từ ngân sách nhà nước, thì THACO mong muốn được bảo lãnh vay vốn và hỗ trợ lãi vay trong vòng 30 năm.

Các chuyên gia đánh giá, đây là tín hiệu tích cực cho thấy khu vực tư nhân đã sẵn sàng bước vào cuộc chơi lớn. Tuy nhiên, việc đáp ứng điều kiện “đủ” vẫn cần được làm rõ: Năng lực tài chính phải có chứng từ cụ thể, khả năng huy động vốn phải đi kèm kế hoạch phát hành hoặc hợp đồng tín dụng, trong khi kinh nghiệm triển khai các dự án tương đương – đặc biệt trong lĩnh vực đường sắt – cũng là điểm cần bổ sung thêm.

Luật mới mở đường cho tư nhân nhưng không buông lỏng điều kiện

Ngoài điều kiện về tài chính và kinh nghiệm, Dự thảo Luật Đường sắt sửa đổi cũng quy định chặt chẽ về trách nhiệm lâu dài của nhà đầu tư. Cụ thể, nhà đầu tư không chỉ thi công mà còn phải chịu trách nhiệm quản lý, bảo trì kết cấu hạ tầng đường sắt sau đầu tư. Quy định này nhằm tránh tình trạng “xây xong rồi bỏ”, đồng thời đảm bảo chất lượng vận hành và an toàn khai thác về lâu dài.

Đáng chú ý, một số ưu đãi vượt trội đã được giữ nguyên trong dự thảo như miễn, giảm thuế nhập khẩu máy móc thiết bị, hỗ trợ giải phóng mặt bằng, hỗ trợ tín dụng và phát triển các dự án đô thị gắn với ga đường sắt (TOD). Tuy nhiên, chính sách chỉ áp dụng cho các dự án thuộc phạm vi quan trọng quốc gia và thuộc thẩm quyền quyết định của Quốc hội.

Đối với mô hình phát triển quỹ đất TOD, Chính phủ vẫn giữ đề xuất trao quyền chỉ định nhà đầu tư cho UBND cấp tỉnh, kèm theo điều kiện: nhà đầu tư đường sắt có quyền ưu tiên tham gia đấu giá các dự án TOD tại khu vực mình đầu tư. Đây được xem là một trong những “đòn bẩy” tài chính để nhà đầu tư thu hồi vốn trong bối cảnh các dự án đường sắt thường có suất đầu tư lớn và thời gian hoàn vốn kéo dài.

Bộ lọc năng lực là bắt buộc để tránh “đăng ký cho có”

Việc bổ sung điều kiện “cần và đủ” không chỉ là bước sàng lọc quan trọng để lựa chọn đúng doanh nghiệp có năng lực thực sự, mà còn là cơ sở để tránh tình trạng “ồ ạt đề xuất rồi để đấy”. Theo giới chuyên gia, các tiêu chí định lượng như vốn chủ sở hữu, kế hoạch thu xếp vốn, hợp đồng đối tác kỹ thuật… cần được công khai và chấm điểm theo thang chuẩn. Việc đánh giá năng lực không thể dừng ở hồ sơ xin chủ trương, mà phải kéo dài suốt cả vòng đời dự án.

Một chuyên gia hạ tầng nhận xét: “Tinh thần và khát vọng là điều đáng khích lệ, nhưng để làm đường sắt cao tốc thì cần năng lực tổ chức, tài chính và cam kết dài hạn thực sự. Không thể để một doanh nghiệp đứng tên dự án rồi lại chia nhỏ cho nhiều nhà đầu tư phụ trách từng đoạn, dễ dẫn đến đổ vỡ nếu có bên rút lui”.

Với việc luật hóa tiêu chí chỉ định nhà đầu tư và giữ nguyên các ưu đãi cần thiết, Dự thảo Luật Đường sắt (sửa đổi) đang tiến gần hơn tới việc tạo hành lang pháp lý đầy đủ, đồng thời mở đường cho các doanh nghiệp tư nhân có thực lực tham gia sâu vào quá trình hiện đại hóa hạ tầng giao thông quốc gia.