Nguồn gốc và ý nghĩa của ngày Ông Công Ông Táo
Ngày Ông Công Ông Táo là một trong những nghi lễ truyền thống quan trọng của người Việt, diễn ra vào ngày 23 tháng Chạp âm lịch hàng năm, tức trước Tết Nguyên đán khoảng một tuần.
Ông Công Ông Táo còn được gọi là Táo Quân, là các vị thần bếp cai quản việc trong gia đình, ghi chép mọi việc tốt xấu của từng thành viên trong năm. Việc làm lễ tiễn Táo Quân lên trời báo cáo với Ngọc Hoàng được người dân xem là cách “dọn dẹp” tinh thần, gửi gắm những mong ước may mắn, an khang cho năm mới. Lễ cúng Ông Công Ông Táo không chỉ là biểu hiện lòng thành kính mà còn nhắc nhở con người giữ gìn đạo đức, sống thiện lành trong suốt một năm.
Tên đầy đủ của vị thần này theo tiếng Hán là “Đông trù Tư mệnh Cửu linh Nguyên vương Định phước Thần quân”, tục xưng Táo quân hoặc Táo vương. Theo truyền thuyết, Ngọc hoàng sắc phong cho ngài là “Ngọc thanh Phụ tướng Cửu thiên Đông trù Tư mệnh Táo vương Chân quân”. 'Đông trù' và 'Táo' trong tiếng Hán đều mang nghĩa chỉ “nhà bếp, bếp”.
Ông Công Ông Táo gồm ba vị: một ông táo nam, một bà táo nữ và một ông táo quân (người ghi chép), chịu trách nhiệm quản lý bếp núc, quan sát đời sống gia đình và ghi chép mọi việc thiện ác để tâu lên thiên đình. Vào ngày 23 tháng Chạp, người Việt làm lễ cúng, chuẩn bị mâm lễ gồm cá chép sống, hoa quả, hương đèn và bánh trái, thả cá chép để Táo Quân cưỡi lên trời về báo cáo. Lễ này vừa là nghi thức tâm linh vừa là dịp gắn kết gia đình, thể hiện sự biết ơn và trân trọng những điều tốt đẹp trong năm cũ.
Ông Công Ông Táo là ai?
Sự tích Ông Công Ông Táo ngày Tết
Sự tích Ông Công Ông Táo trong dân gian Việt Nam có nhiều dị bản, nhưng đều xoay quanh câu chuyện về ba con người mang tình cảm sâu nặng, nghĩa tình và lòng thủy chung. Theo truyện Sự tích ông đầu rau được nhà nghiên cứu Nguyễn Đổng Chi sưu tập trong bộ Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam, xưa có hai vợ chồng sinh tuy nghèo nhưng rất yêu nhau, họ sống bằng nghề làm thuê làm mướn. Một năm mất mùa, nạn đói diễn ra, hai vợ chồng không được ai thuê mướn, phải đi mò cua bắt ốc, đào củ, hái rau về ăn nhưng vẫn có nguy cơ chết đói.
Vì đói khổ, người chồng phải tha hương kiếm ăn và dặn vợ chờ ba năm, nếu sau 3 năm anh không trở về tức đã bỏ mạng, nàng có thể đi lấy chồng khác. Sau khi đau khổ tiễn chồng, người vợ được một gia đình không quá giàu có nhận thuê để giúp nàng qua cơn bĩ cực. Rồi nạn đói qua, những cây bưởi trước sân đã ba lần trổ hoa mà chồng nàng vẫn không về. Trong khi đó, người chủ vừa góa vợ, mến nhan sắc và tính tình của nàng nên muốn được nối duyên. Chưa hết hy vọng gặp lại chồng, nàng trì hoãn bằng lời hứa nếu thật sự chồng nàng đã mất, nàng xin để tang chồng 3 năm cho tròn đạo.
Ba năm nữa lại trôi qua, không một tin tức về chồng, nàng tuyệt vọng tin rằng chồng đã chết, đành làm bữa rượu cúng anh rồi đến ở cùng chồng mới.
Trớ trêu thay, chồng cũ quay về sau bảy năm lưu lạc. Anh vẫn nghèo túng như xưa, chỉ hy vọng gặp được vợ yêu, không ngờ cả vợ và vườn cũ đều thuộc về người khác. Dù đau lòng, anh không muốn phá hạnh phúc mới của vợ nên định bỏ đi và sau đó vì tuyệt vọng đã tự vẫn. Người vợ thương xót, nghĩ mình có lỗi nên cũng trẫm mình xuống ao cạnh nhà. Người chồng mới đau khổ, nghĩ mọi lỗi lầm của vợ cũng do mình gây ra nên đem tài sản chia cho họ hàng và cúng vào chùa, sau đó cũng quyên sinh theo.
Âm hồn 3 người đến trước tòa án của Diêm vương. Diêm Vương rất cảm động tình cảm chân thành của 3 người họ, nên cho hóa thành ba ông đầu rau (3 hòn đất nung chụm lại để thành bếp đun), cai quản bếp lửa gia đình và trở thành Táo Quân.
Trong truyện Thần Bếp từ Lược khảo về thần thoại Việt Nam, câu chuyện xoay quanh vợ chồng Trọng Cao Thị Nhi. Sau trận cãi vã, Thị Nhi bỏ đi và lấy chồng mới là Phạm Lang. Trọng Cao hối hận, lang thang đi tìm vợ và tình cờ gặp lại Thị Nhi. Sợ chồng mới hiểu lầm, nàng giấu Trọng Cao trong đống rơm, nhưng rơm bị Phạm Lang vô tình đốt. Trọng Cao chết, Thị Nhi lao vào lửa chết theo; Phạm Lang xông vào cứu cũng thiệt mạng. Ngọc Hoàng thương cảm, phong cả ba thành Táo Quân, cai quản bếp nhà.
Dù khác nhau ở chi tiết, cả hai phiên bản đều nhấn mạnh lòng chung thủy, nghĩa vợ chồng và sự cảm hóa của tình người. Từ đó hình thành tục thờ Ông Công Ông Táo và nghi lễ tiễn Táo Quân về trời vào ngày 23 tháng Chạp.
