Nút thắt nào khiến sở hữu chéo ngân hàng khó kiểm soát?

Vẫn tồn tại những “ông chủ thật” ẩn sau thao túng dòng vốn

Thừa ủy quyền của Thủ tướng, Thống đốc Ngân hàng Nhà nước Nguyễn Thị Hồng đã gửi báo cáo tới Quốc hội về việc thực hiện một số nghị quyết giám sát chuyên đề trong lĩnh vực ngân hàng. Báo cáo cho thấy, tình trạng sở hữu cổ phần vượt giới hạn quy định và sở hữu chéo trong hệ thống tổ chức tín dụng đã giảm, tình trạng cổ đông và nhóm cổ đông lớn thao túng, chi phối ngân hàng cũng được hạn chế so với trước nhưng vẫn chưa xử lý tận gốc.

Mặc dù Luật Các tổ chức tín dụng năm 2024 đã bổ sung hàng loạt quy định siết chặt sở hữu, đầu tư chéo và kiểm soát tình trạng thao túng ngân hàng, song thực tế, việc phát hiện các trường hợp nhờ người khác đứng tên hộ cổ phần vẫn là thách thức lớn. Mạng lưới sở hữu nhiều tầng, vòng vo, đan xen giữa các cá nhân, pháp nhân và nhóm lợi ích khiến cơ quan quản lý khó lần ra “ai thực sự là chủ”.

Hệ quả là hoạt động của tổ chức tín dụng bị bao phủ bởi những khoảng tối thiếu minh bạch. Quyền lực tài chính tập trung trong tay một số nhóm cổ đông “ẩn danh” không chỉ làm méo mó cấu trúc quản trị mà còn tiềm ẩn rủi ro hệ thống. Thống đốc Nguyễn Thị Hồng thẳng thắn chỉ rõ: “Điều này dẫn tới nguy cơ hoạt động của tổ chức tín dụng thiếu công khai, minh bạch. Việc phát hiện và nhận diện chỉ có thể thực hiện thông qua công tác điều tra, xác minh của cơ quan điều tra theo quy định pháp luật”.

Báo cáo cũng cho thấy, việc xác định mối liên quan giữa các doanh nghiệp không dễ dàng, đặc biệt với những doanh nghiệp chưa phải là công ty đại chúng. Nhiều cấu trúc sở hữu tầng tầng lớp lớp được dựng lên để che giấu quyền chi phối thực sự, tạo thành một mạng lưới quyền lực tài chính mà cơ quan quản lý khó bóc tách triệt để.

Trước thực tế này, Ngân hàng Nhà nước xác định sẽ tiếp tục giám sát chặt chẽ an toàn hoạt động của các tổ chức tín dụng, ngăn ngừa rủi ro phát sinh từ sở hữu chéo và thao túng. Cơ quan này sẽ đẩy mạnh thanh tra các nội dung về tỷ lệ sở hữu cổ phần, hoạt động mua bán, chuyển nhượng cổ phần ngân hàng, cấp tín dụng đối với khách hàng và nhóm khách hàng lớn, bao gồm cả cho vay và đầu tư trái phiếu doanh nghiệp. Mục tiêu là phát hiện, chỉ đạo xử lý và khắc phục các tồn tại, vi phạm, đặc biệt là các sai phạm về cấp tín dụng, đầu tư, góp vốn và mua cổ phần.

Ông Nguyễn Quốc Hùng, Phó Chủ tịch kiêm Tổng thư ký Hiệp hội Ngân hàng Việt Nam cũng nhận định: “Luật Các tổ chức tín dụng 2024 đã có quy định rõ ràng về sở hữu nhằm xử lý tình trạng sở hữu chéo và thao túng ngân hàng. Tuy nhiên, để xác định cụ thể nhóm nào là sân sau, nhóm nào có sở hữu chéo mang tính thao túng thì vẫn còn nhiều thách thức, vì không thể chỉ dựa vào báo cáo từ các tổ chức tín dụng mà cần củng cố quyền hạn của ngân hàng trung ương trong các khâu thanh tra, giám sát”.

Qua công tác kiểm tra, Ngân hàng Nhà nước bước đầu đã xác định được một số nhóm “sân sau” có liên quan đến các tổ chức tín dụng, nhưng xử lý dứt điểm sở hữu chéo là bài toán dài hơi. Ông Hùng nhấn mạnh, việc xóa trần tín dụng nếu không đi cùng kiểm soát sở hữu chéo sẽ tạo ra khoảng trống rủi ro. “Để thực sự khắc phục được tình trạng sở hữu chéo, cần một cơ chế giám sát chặt chẽ, độc lập hơn, tránh để các nhóm lợi ích tiếp tục thao túng hệ thống qua các hình thức ‘liên quan hợp pháp’ nhưng bản chất là che giấu sở hữu chéo”, ông nói.

Quyết liệt tái cơ cấu ngân hàng yếu kém

Cùng với việc siết kiểm soát sở hữu chéo, quá trình tái cơ cấu ngân hàng yếu kém đang được đẩy mạnh nhằm củng cố nền tảng an toàn hệ thống. Theo báo cáo của Ngân hàng Nhà nước, đến cuối tháng 8/2025, tỷ lệ nợ xấu nội bảng (không bao gồm một số ngân hàng yếu kém) ở mức 1,71%. Nhiều ngân hàng được chuyển giao bắt buộc đã có chuyển biến tích cực sau một năm, với quy mô tài sản, vốn huy động và dư nợ tăng trưởng; nợ xấu từng bước được xử lý, một số ngân hàng đã có lãi hoặc giảm lỗ đáng kể.

Cơ quan quản lý đã trình phương án cơ cấu lại Ngân hàng SCB lên cấp có thẩm quyền. Song song, Ngân hàng Nhà nước ban hành Thông tư 14/2025/TT-NHNN về tỷ lệ an toàn vốn, nghiên cứu bổ sung các hướng dẫn mới nhất của Ủy ban Basel tại chuẩn mực Basel III. Đây là bước đi nhằm nâng cao chất lượng quản trị rủi ro của hệ thống ngân hàng, hướng tới một hệ thống an toàn, minh bạch, phù hợp thông lệ quốc tế.

Tuy nhiên, theo đánh giá của FiinRatings, việc áp dụng chuẩn Basel III và gỡ bỏ “room” tín dụng sẽ tạo ra sự phân hóa ngày càng rõ nét giữa các ngân hàng. Những ngân hàng có năng lực vốn mạnh sẽ mở rộng thị phần, trong khi các ngân hàng nhỏ buộc phải điều chỉnh tăng trưởng hoặc huy động thêm vốn để đáp ứng chuẩn mực mới. Áp lực lên vốn lõi tăng cao, trong khi tỷ lệ bao phủ nợ xấu có xu hướng giảm nhẹ.

Ông Nguyễn Xuân Thành, giảng viên chính sách công tại Đại học Fulbright Việt Nam, cho rằng, tái cơ cấu ngân hàng yếu kém không thể tách rời việc xử lý sở hữu chéo. “Tái cơ cấu phải đi cùng với thay đổi cấu trúc sở hữu theo hướng giảm sở hữu chéo. Đồng thời cần một hệ thống thanh tra, giám sát mang tính hợp nhất cao hơn để phát hiện và ngăn chặn các hành vi không tuân thủ trên cả thị trường tiền tệ và thị trường vốn”, ông phân tích.

Theo ông Thành, tính minh bạch của hệ thống ngân hàng hiện vẫn còn nhiều khoảng trống. Dù có quy định buộc các ngân hàng thương mại cổ phần nếu không niêm yết thì phải công bố báo cáo tài chính định kỳ, nhưng thực tế vẫn có những ngân hàng yếu kém không thực hiện.

“Trên thực tế thời gian qua, các ngân hàng sau khi được chuyển giao bắt buộc xong sẽ đổi tên, trở thành ngân hàng số. Đây là hình thức chuyển đổi mà không xóa sổ giấy phép ngân hàng. Động thái chuyển thành ngân hàng số cũng cho thấy giá trị thương hiệu của các ngân hàng không còn mà chỉ còn mỗi giá trị giấy phép”, ông nói.

Theo các chuyên gia, tính trạng sở hữu chéo và sự thao túng ngầm thông qua các pháp nhân đứng tên hộ không chỉ làm méo mó thị trường tài chính mà còn đe dọa trực tiếp đến tính ổn định của hệ thống ngân hàng. Khi quyền lực tài chính bị che giấu, chính sách tín dụng có thể bị bẻ lái theo lợi ích nhóm, tạo ra khoảng trống quản trị và rủi ro hệ thống.

Việc kiểm soát sở hữu chéo và tái cơ cấu ngân hàng yếu kém vì thế là hai mặt của một quá trình cần được tiến hành đồng bộ vừa siết chặt kỷ luật thị trường, vừa gia cố nền tảng quản trị. Những bước đi mạnh tay từ phía cơ quan quản lý sẽ chỉ thực sự phát huy hiệu quả khi có một cơ chế giám sát đủ mạnh, đủ độc lập, đủ thực quyền để vạch trần những “ông chủ thật” đang ẩn mình sau tấm bình phong sở hữu pháp lý.

Ông Nguyễn Quốc Hùng, Phó Chủ tịch kiêm Tổng thư ký Hiệp hội Ngân hàng Việt Nam khuyến nghị ,nếu ngân hàng còn tồn tại các nhóm sở hữu chéo hoặc hoạt động cấp tín dụng cho các bên liên quan, tập trung tín dụng vào một nhóm khách hàng thì cần chủ động rà soát ngay. Tổ chức tín dụng có thể nghiên cứu mời các ngân hàng khác đồng tài trợ để phân tán rủi ro một cách hợp lý.